فشار قبر عبارت است از سختی‌ها و فشارهای پس از مرگ انسان در دنیای برزخ. در روایات آمده است که عذاب قبر ناشی از اعمالی مانند غیبت، بی احتیاطی به نظافت و ناپاکی، بدرفتاری مرد با همسر، بدرفتاری با خانواده و سبکی خواندن نماز است. از سوی دیگر، عذاب قبر با زیارت حرم امام حسین، دفن در نجف، محبت اهل بیت، فوت بین ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه و… برطرف می‌شود.
فشار یا عذاب قبر (به عربی: عذاب القبر) عبارت است از سختی‌ها و فشارهایی که انسان پس از مرگ متحمل می شود. عالم قبر همان عالم برزخ است که با دفن میت آغاز شده و تا روز قیامت ادامه می‌یابد. در روایات، مصادیق عذاب قبر از جمله گرمای آتش، فشار زمین، گزیده شدن توسط حشرات و وحشت فراوان ذکر شده است.
یکی از هولناک‌ترین عذاب های قبر که متوفی در شب اول قبر با آن رو به رو می‌شود، فشار قبر است و تمامی افراد اعم از مومن و کافر، کوچک و بزرگ، مرد و زن، تا اندازه‌ای به این فشار مبتلا می شوند. درباره اینکه بدن مثالی عذاب را درک می‌کند یا بدن دنیایی، اختلاف‌نظر وجود دارد، اما بیشتر متکلمان بر این باورند عذاب قبر بر بدن برزخی وارد می‌شود. عذاب قبر و فشار قبر به اندازه ای وحشتناک است که میت در قبر آنقدر گریه می‌کند که سنگ لحد او خیس می‌شود و آرزوی برپایی قیامت را دارد تا از این فشار رهایی یابد.
علاوه بر دلبستگی های دنیایی که هنوز روح را وابسته ی خود نگه داشته است، خیر و شر بودن اعمال انسان در دنیا نیز بر میزان و شدت فشار قبر تاثیر گذار است.
در کتاب مجمع البیان از برخی از مفسران نقل شده است که در آیه «دوبار عذابشان می کنیم، سپس به عذاب بزرگی می رسند»، منظور یکی از دو عذاب قبر و دیگری قیامت است. به گفته علامه طباطبایی، آیه «دوزخ که صبح و شام در معرض آن قرار می‌گیرند، روزی که قیامت برپا شود، طایفه فرعون وارد شدیدترین عذاب می شوند» دلالت بر این دارد که طایفه فرعون ابتدا در معرض عذاب قرار می‌گیرند و سپس وارد آتش می شوند که اولی را می‌توان مجازات قبر و دومی را مجازات بعد از قیامت تعبیر کرد.
در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) که در من لا یحضره الفقیه نقل شده است، مجازات قبر منحصر به مدفون در زمین نیست و همانا شامل همه کسانی می‌شود که می‌میرند، هر چند زیر خاک دفن نشده باشند. همچنین بر اساس حدیث دیگری از امام صادق(ع) که در بحارالانوار نقل شده است، بیشتر انسان‌ها به عذاب قبر مبتلا می‌شوند.
در برخی از ادعیه که از معصومین(ع) نقل شده است، معصومین از عذاب قبر به خدا پناه می‌برند. بر اساس روایات، هنگامی که پیامبر(ص) دخترش رقیه را دفن کرد، برای رفع عذاب او در قبر دعا کرد. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز در وصیتش به امام علی (ع) از او خواست که پس از دفن، قرآن بخواند و بر سر قبرش به درگاه خداوند مناجات کند.
چه افرادی به فشار قبر دچار می‌شوند؟
در حدیثی که از امام علی (ع) نقل شده است، عذاب قبر ناشی از غیبت کردن، عدم نظافت و کناره گیری مرد از همسرش است. شیخ عباس قمی در استناد به این احادیث، بسیاری از عذاب قبر را ناشی از این سه عامل می‌داند:
- بدرفتاری با اهل بیت: در حدیثی از پیامبر(ص) علت مجازات سعد بن معاذ در قبر، بدرفتاری او با خانواده‌اش بود.
سهل‌انگاری در نماز: بر اساس حدیثی که در کتاب مواعظ العدیده (نصایح شمارشی) از علی مشکینی نقل شده است، سستی در اقامه نماز موجب تنگی و فشار قبر می‌شود.
ضایع کردن نعمت‌های خداوند: در حدیثی عذاب مؤمن در قبر کفاره نعمت‌هایی است که ضایع کرده است.
علاوه بر این، بر اساس روایات، عذاب قبر ناشی از غیبت، عدم حمایت از ولایت ائمه معصومین(ع)، عدم کمک به مظلوم و خواندن نماز بدون وضو است. در کتاب جامع السعادات آمده است اگر مادر از فرد راضی نباشد، عذاب قبر و مرگ او شدیدتر می‌شود.
چه کارهایی باعث رفع و کاستن فشار قبر می‌شوند؟
در کتب احادیث عواملی که موجب تخفیف یا رهایی از عذاب قبر می‌شوند موارد زیر هستند:
محبت اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله): بر اساس حدیثی از پیامبر اکرم (ص) در بحارالانوار، محبت پیامبر و اهل بیت او در هفت مورد مفید است که یکی از آن‌ها در قبر است.
اقامه نمازهای نافله: طبق احادیثی که سید طاووس در اقبال الاعمال خود آورده، خواندن نمازهای نافله در ماه‌های رجب و شعبان عذاب قبر را برطرف می‌کند.
مدفون شدن در نجف: به روایت حسن بن محمد الدیلمی در ارشاد القلوب خود، احادیثی مبنی بر رفع عذاب قبر و استیضاح نکر و منکر را از خاک نجف وجود دارد.
تلاوت قرآن: در فضیلت سوره‌های قرآن روایاتی وجود دارد مبنی بر اینکه تلاوت برخی سوره‌ها عذاب قبر را رفع می‌کند. این آیات و سوره‌ها عبارتند از:
آیه ۱۰۰ سوره ی مومنون
آیه ی ۱۶۹ سوره ی آل عمران
آیات ۲۸ و ۲۹ و ۳۲ سوره ی نخل
آیه ی ۱۲۴ سوره ی طه
آیه ی ۲۷ سوره محمد
خواندن سوره یاسین
خواندن سوره تکاثر
خواندن سوره والقلم
خواندن سوره تبارک الملک
خواندن سوره ی نسا
موارد دیگری که منجر به تخفیف یا رفع مجازات قبر می‌شود عبارتند از:
- زیارت حرم امام حسین(ع)
رکوع کامل در نماز
اقامه نماز شب
روزه گرفتن چهار روز از ماه رجب
مردن بین ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه
تحمل زن نسبت به شوهر بدخلق یا فقیر خود
چشم پوشی زن از حق مهریه به نفع شوهرش
اعمال نیک فرزند پس از مرگ پدر و مادرش.
خواندن دعای معراج و گذاشتن آن در قبر.
فرستادن صلوات (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ و عجل فرجهم)
تسبیحات حضرت فاطمه (۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه الحمدالله، ۳۳ مرتبه سبحان الله)
قرائت دعای جوشن کبیر
قرائت زیارت عاشورا
صدقه و نماز مخصوص
نماز وحشت
ده مرتبه ذکر که در عقبه سکرات موت است.
خواندن
نماز لیله الرغائب قبل از خواب
عیادت از بیمار
دائم الوضو بودن
صله رحم
نهادن دو چوب تر در کفن میت هنگام دفن
ریختن آب روی قبر
خواندن آیت الکرسی
به گفته امام خمینی ملاک مدت عذاب قبر، میزان تعلق دنیوی و حب دنیاست. بر این اساس، هر چه تعلق دنیوی کمتر باشد قبر (یا برزخ) وسیع‌تر و مدت اقامت در آن کوتاه‌تر است.